Türkçemizin zengin söz varlığı içerisinde “acele” kelimesi, günlük konuşmalarımızda sıkça kullandığımız önemli sözcüklerden biridir. Çabuk davranış, hızlı hareket veya telaşlı bir durumu ifade eden bu kelime, iletişimimizde önemli bir yer tutar. Bu makalede “acele” sözcüğünün anlamını, kökeni, eş anlamlılarını ve dilimize kattığı incelikleri ayrıntılı olarak ele alacağız.
Acele Kelimesinin Sözlük Anlamı Nedir?
Türk Dil Kurumu’nun Güncel Türkçe Sözlüğü’ne göre “acele” sözcüğü isim olarak “çabuk olma durumu, çabukluk, tezlik, ivedilik” anlamlarına gelmektedir. Aynı zamanda sıfat olarak “çabuk yapılan, tez, ivedi” ve zarf olarak da “çabucak, tez elden, ivedilikle” anlamlarında kullanılır. İsim kökenli bu sözcük, farklı sözcük türlerinde karşımıza çıkabilmektedir.
Acele kelimesi Arapça kökenli “acele” (عجلة) sözcüğünden dilimize geçmiştir. Aslında “hız, sürat, çabukluk” anlamlarını taşıyan bu sözcük, Türkçede de benzer anlamlarını korumuştur. Osmanlı Türkçesi döneminden beri dilimizde yaygın olarak kullanılmaktadır.
Acele Kelimesinin Eş Anlamlıları Nelerdir?
Acele kelimesinin Türkçemizdeki başlıca eş anlamlıları şunlardır:
- Çabukluk: Hızlı hareket etme durumu
- Tez: Çabuk, süratli, gecikmeden (özellikle “tez elden” deyiminde görülür)
- İvedi/İvedilik: Geciktirilmeden yapılması gereken, acele
- Sürat: Hız, çabukluk
- Telaş: Acele etme durumu, genellikle heyecan veya endişe ile birlikte görülür
- Hız: Çabukluk, sürat
Bu sözcükler birbirlerinin yerine kullanılabilse de, her birinin kullanım bağlamında küçük nüanslar bulunur. Örneğin “telaş” sözcüğü aceleci olma durumunun yanında kaygı veya endişe durumunu da içerir.
Acele Kelimesi Cümle İçinde Nasıl Kullanılır?
Acele kelimesi, dilimizde çeşitli şekillerde kullanılabilir. İşte bu kullanımlara bazı örnekler:
İsim olarak: “Bu işte aceleye gerek yok, sakin olalım.”
Sıfat olarak: “Acele bir işim var, hemen dönmem gerekiyor.”
Zarf olarak: “Acele evden çıktım ve anahtarımı unuttum.”
Ayrıca “acele” sözcüğüyle oluşturulan bazı deyimler ve kalıplaşmış ifadeler de vardır:
- Acele işe şeytan karışır: Telaşla yapılan işlerde genellikle hata yapılır anlamında kullanılan bir atasözü
- Acele etmek: Bir işi çabuk yapmaya çalışmak
- Acele acele: Çok hızlı bir şekilde, telaşla
- Aceleden: Acele etme durumundan dolayı
Acele Kelimesinin Zıt Anlamlıları Nelerdir?
Acele kelimesinin başlıca zıt anlamlıları şunlardır:
- Yavaş: Hızlı olmayan, ağır hareket eden
- Ağır: Hızlı olmayan, yavaş ilerleyen
- Teenni: Yavaş ve dikkatli davranma (daha çok edebi dilde kullanılır)
- Sakin: Telaşsız, acele etmeyen
- Temkinli: Dikkatli ve ölçülü davranma hali
